Het Anabolenboek
Willem Koert
Aede de Groot
Wageningen, 12/08/2007
1. Androstenedione
Willem Koert, Aede de Groot
Sinds oktober 1996 is het onderscheid tussen voedingssupplementen en farmacologische middelen zoek. Dan lanceert het Amerikaanse bedrijf Osmo het supplement Androstene. De actieve stof in Androstene is het prohormoon androstenedione – wetenschappelijke naam: 4-androstene-3,17-dione.
Androstenedione is nog geen tien jaar op de markt geweest. In 2004 ondertekende George Bush een nieuwe versie van de Anabolic Steroid Control Act, een wet die androstenedione gelijkstelde aan anabole steroiden als methandienone en oxymetholone. Daardoor mochten bedrijven androstenedione niet meer als supplement verkopen.
Op het eerste gezicht is androstenedione dus een afgesloten hoofdstuk. Toch gaan we hieronder uitgebreid op dat prohormoon in. Het verhaal rondom androstenedione bevat elementen die voortdurend terugkomen bij de introductie van tientallen andere steroiden op de supplementenmarkt.
Androstenedione is geen nieuwe stof. Onderzoekers ontdekken hem in de jaren dertig van de twintigste eeuw in de urine, als ze op zoek zijn naar het hormoon dat mannen mannelijk maakt. Als ze die stof in handen hebben, hopen ze, hebben ze misschien ook een medicijn dat oudere mannen revitaliseert en gedegenereerde, ‘zij-ige’, mannen alsnog verandert in mannelijke mannen. Dat onderzoek past in een tijdvak dat is geobsedeerd door kracht, viriliteit en mannelijkheid, waarin intellectuelen niet meer geloven in democratie en fascistische en communistische dictaturen in opkomst zijn.
Onderzoekers weten in 1935 al dat de testes stoffen afscheiden die de libido stimuleren en de ontwikkeling van de mannelijke seksuele kenmerken in gang zetten. Ze hebben ook al een methode ontwikkeld om de vermannelijkende werking van stoffen te meten: ze injecteren ze in gecastreerde ratten en meten vervolgens de vergroting van de prostaat.
Midden jaren dertig denken onderzoekers even dat ze met androstenedione dat mannelijke geslachtshormoon hebben gevonden. Maar als Leopold Ruzicka, de chemicus die in 1935 ook testosteron heeft gesynthetiseerd uit cholesterol, androstenedione injecteert in ratten, constateert hij dat hij verder moet zoeken. Het groeibevorderende effect van androstenedione op de prostaat is beperkt. Onderzoekers beschouwen androstenedione sindsdien als een "probable intermediate product in the biological formation of the male and female sexual hormones from cholesterol". [1]
 |
Androstenedione wordt gemaakt in de testes en de bijnieren, ontdekken de onderzoekers. Het is een directe voorloper van testosteron. Het verschil tussen androstenedione en testosteron is maar twee waterstofatomen groot.
Androstenedione is ook een voorloper van het vrouwelijke hormoon estron. Estron is een zwak vrouwelijk hormoon. Het zet om in het actiever estradiol. (Zie Schema 1) Voor een preciezer verhandeling over het metabolisme van androstenedione verwijzen we naar Hoofdstuk 11.
Schema 1
In de jaren die volgen is er weinig belangstelling voor androstenedione. Dat verandert in 1981, als Oost-Duitse chemici met hernieuwde interesse androstenedione gaan bestuderen. Oost-Duitsland of de DDR is dan een communistische dictatuur die zich door sportsuccessen wil onderscheiden van andere landen. Volgens geruchten gebruiken de DDR-atleten grootschalig doping, maar het zal nog jaren duren voordat het bewijs daarvoor boven water komt. Achter de schermen en in het diepste geheim ontwikkelen DDR-chemici sinds de jaren zeventig dopingmiddelen in het geheime Staatsplanthema 14.25, dat ook wel Komplex 08 heet. Bij de staatsdoping van de DDR, zal later blijken, zijn vijftienhonderd artsen, trainers en wetenschappelijke onderzoekers betrokken.
Sinds de late jaren zeventig wil het Internationaal Olympisch Comite (IOC) sporters gaan testen op anabole steroiden en testosteron. De grote leider van het DDR-dopingproject, sportarts Manfred Hoeppner, roept daarom op 24 juni 1981 in Leipzig zes hoogleraren, een arts en een senior-onderzoeker bijeen. Ze vormen een denktank, die nieuwe dopingmethoden moeten bedenken waarmee de DDR-atleten de dopingtests van het IOC omzeilen. [2] [3] [4]
De meeste wetenschappers in het project werken bij het Forschungsinstitut fur Korperkultur und Sport. Onder hen bevindt zich de directeur van dat instituut, de biochemicus en hoogleraar Rüdiger Häcker. Hij komt op het idee om eens te kijken naar androstenedione als dopingmiddel. Sporters zouden androstenedione kunnen innemen via een pil, maar ook via een neusspray, ontdekken Häckers mensen. Het voordeel van die laatste methode is dat daardoor de concentratie androstenedione in het lichaam snel stijgt, maar ook weer snel afneemt. Daardoor is de kans dat dopingtests de stoffen opsporen geringer.
Hormoonfabrikant Jenapharm, de huisleverancier van preparaten voor het Oost-Duitse dopingprogramma, gaat de sprays produceren. Ze bevatten testosteron of androstenedione in een oplossing van water, ethanol en surfactants – zeepachtige stoffen die ervoor zorgen dat de hormonen in het water kunnen oplossen.
De sprays zijn vooral bedoeld om mentale effecten van anabolen te bewerkstelligen. Als steroiden als testosteron en zijn metabolieten inwerken op de hersenen remmen ze stress, en verhogen ze de concentratie en de agressie, hebben de Oost-Duitsers ontdekt.
Nadat de DDR in 1989 heeft opgehouden te bestaan, besluit directeur Häcker zijn opgedane kennis ten gelde te maken. Samen met zijn oud-collega Claudia Mattern verzilvert hij zijn kennis in de vorm van patenten. Häcker en Mattern verwerven zo in 1993 onder meer patent op het gebruik van androstenedione als middel om de testosteronspiegel te verhogen, het gebruik van sprays met anabolen en het gebruik van anabolenspray om de concentratie onder stressvolle omstandigheden te verbeteren. [5] [6] [7]
De patenten belanden op het bureau van de Amerikaanse chemicus Patrick Arnold. In de VS is in 1994 de wet die de supplementenindustrie reguleert verruimd, en hebben bedrijven grote vrijheid gekregen. Arnold werkt bij het Amerikaanse supplementenbedrijf Osmo, dat net als legio andere firma’s garen spint bij die wet. Het verdient goed aan de verkoop van het prohormoon DHEA.
Het slikken van DHEA, claimen fabrikanten, verhoogt de concentratie van testosteron in het lichaam. Met zijn chemische achtergrond realiseert Arnold zich dat het androstenedione waarover de Oost-Duitse dopingingenieurs in hun patenten
 |
Als Osmo in oktober 1996 Androstene – het is een preparaat in capsulevorm, en geen spray - lanceert, gebruikt Osmo enkele gegevens uit de Oost-Duitse patenten over de werkzaamheid van androstenedione in zijn advertenties om zijn claims te onderbouwen. Het bedrijf heeft zelf geen onderzoek naar de werking en de veiligheid van androstenedione gedaan.
Passage uit WO 93/21924
Androstenedione is een kaskraker. In 1998 blijkt dat het prohormoon de winst van Osmo heeft vertwintigvoudigd. [8] Tegen die tijd hebben tientallen andere bedrijven eigen androstenedione-producten op de markt gebracht.
Dat komt vooral door een klein schandaal rond de populaire baseballspeler Mark McGwire. Tijdens een interview ontdekt een journalist van Associated Press dat McGwire een potje androstenedione bij zich heeft. De verslaggever schrijft de naam op, gaat op onderzoek uit en publiceert daarna een verhaal over androstenedione dat de hele wereld over gaat. Er ontbrandt een felle discussie of het prohormoon niet verboden zou moeten worden, en of McGwire geen doping gebruikt. Door het stuk verbetert de naamsbekendheid van 'Andro' met sprongen. Het doet de verkoop van androstenedione alleen maar goed.
Patrick Arnold wordt wereldberoemd, en het tijdschrift The Sporting News geeft de chemicus een plaats in zijn ranglijst van de honderd machtigste mannen in de sport.
Als de affaire McGwire de krantenkoppen haalt is Arnold al een veelgeziene persoonlijkheid op nieuwsgroepen en messageboards op het internet, waar gebruikers en makers van bodybuildingsupplementen met elkaar nieuws uitwisselen en discussieren. De chemicus, zelf amateur-bodybuilder, dwingt respect af met zijn kennis en discussietechnieken, waardoor hij meestal als winnaar uit debatten tevoorschijn komt.
"There may be some chemists who know certain aspects of pharmacology more than I do", schreef Arnold enkele jaren geleden op zo'n groep. "But when you add up overall knowledge of chemistry and pharmacology, I will go up against the best of them. I know by heart how to make most every steroid."
De boards zijn een belangrijk vehikel voor Arnold. Ze geven hem een forum waarin hij zichzelf als goeroe kan profileren en potentiele klanten van de waarde van zijn producten kan overtuigen. Arnold vertelt bijvoorbeeld in de Dirty Dieting Newsletter, die dopinggoeroe Dan Duchaine in 1997 en 1998 uitgeeft, stap voor stap hoe je in je eigen keuken van androstenedione testosteron kunt maken. Ter lering ende vermaak, aldus Arnold.
Maar werkt androstenedione eigenlijk wel? De supplementenbedrijven hebben dat nooit onderzocht, net zoals ze ook nooit hebben onderzocht in hoeverre androstenedione veilig is. Om die vragen te beantwoorden beginnen onderzoekers achterin de jaren negentig androstenedione uit te testen. De resultaten vallen tegen.
Figuur uit JAMA. 2000 Feb 9;283(6):779-82
In 2000 verschijnt in JAMA bijvoorbeeld een studie van Massachusetts General Hospital. Daaruit blijkt dat een dagelijkse dosering van 100 milligram androstenedione niet voldoende is om bij jonge mannen de aanmaak van testosteron te doen stijgen. Bij die hoeveelheid daalt de testosteronspiegel zelfs een beetje. Pas bij een dagelijkse inname van 300 milligram androstenedione gaat de testosteronspiegel wel omhoog. De estradiolspiegel stijgt echter ook – en beduidend meer dan de testosteronspiegel. [9] Dat androstenedione daardoor de kans verhoogt op gynaecomastie ligt voor de hand.
Bij jonge bodybuilders heeft een dagelijkse inname van 100 milligram androstenedion geen effect op de spieropbouw, melden onderzoekers van University of Texas in 2000. [10] Het effect van hogere doses, die de testosteronspiegel wel verhogen, hebben de Texanen niet onderzocht.
Bij oudere vrouwen leiden doses van 50 en 100 milligram overigens wel tot een verhoging van de testosteronspiegel, blijkt uit een studie uit 2002. Merkwaardig genoeg stijgt bij hen de estradiolspiegel nauwelijks. De publicatie beschrijft overigens alleen de effecten tijdens de eerste uren na inname, niet de effecten op de langere termijn. [11] De onderzoekers concluderen dan ook dat bij vrouwen de kans op de vermannelijkende bijwerkingen aanwezig is.
De bovengenoemde studies beslaan hooguit een periode van vijf dagen. Er is weinig literatuur over de effecten van wekenlang gebruik van androstenedione. Een uitzondering is de studie van de University of Texas at Arlington uit 2003, naar de effecten van het vier weken achter elkaar slikken van 200 milligram androstenedione per dag door oudere mannen. [12]
Uit dat onderzoek blijkt dat het hormonale effect van de suppletie uitdooft naarmate gebruikers het prohomoon langer gebruiken. Het extra testosteron, dat door omzetting van androstenedione ontstaat, verdwijnt steeds sneller uit het bloed. Hetzelfde is het geval met het androstenedione zelf. Na vier weken hebben de mannen die androstenedione slikken net zoveel testosteron in hun bloed dan mannen die niets gebruiken. Dat komt, denken de onderzoekers, doordat androstenedione de aanmaak van enzymen stimuleert die androstenedione en testosteron omzetten in andere verbindingen.
Weider Nutrition verwierf in 2000 patent op prohormonen met toegevoegde plantenstoffen als indol-3-carbinol en chrysine. [13] De toevoegingen moeten de omzetting van testosteron en androstenedione in estradiol verhinderen en moeten het prohormoon dus effectiever maken. Toen onderzoekers van Iowa State University later onderzochten of zo'n mengsel van androstenedione en plantenstoffen echt werkt, werden ze teleurgesteld. Ze konden geen effect van de toevoegingen ontdekken. [14]
Het uitblijven van gewenste effecten van androstenedione betekent niet dat androstenedione geen bijwerkingen heeft. Onderzoekers maken zich vooral zorgen over de verlaging van de concentratie van het 'goede cholesterol' HDL door androstenedione. Daardoor neemt de kans op hart- en vaatziekten toe. [15]
Artsen hebben weinig gevallen gepubliceerd van androstenedione-gebruikers die in de problemen zijn gekomen. Een uitzondering is het geval van een bodybuilder die een priapisme kreeg door androstenedione: een dagenlang aanhoudende erectie die met medicijnen moest worden behandeld.
In Europa is androstenedione officieel nooit als supplement in de handel geweest. Veel sportzaken en supplementenhandelaars hebben het prohormoon desalnietemin jarenlang onder de toonbank verkocht. Bovendien konden gebruikers het 'grijze supplement' zonder problemen in webwinkels kopen. In dat circuit verdwijnt androstenedione pas definitief als de Amerikaanse regering de Anabolic Steroids Control Act herziet, en androstenedione sindsdien beschouwt als een volwaardig anabool steroid. Maar als dat gebeurt is de vraag naar androstenedione al ingezakt. Andere prohormonen hebben androstenedione verdrongen. We zullen die producten hierna behandelen.
[1] Biochem J. 1937 Mar;31(3):467-74.
[2] Science. 1991 Oct 4;254(5028):26-7.
[3] Clin Chem 1997 Jul;43(7):1262-79.
[4] Werner Franke. Nil Nocere – Gutachterliche Stellungnahme zur Art und zum Ausmaß der Beteiligung der Firma VEB Jenapharm und ihrer Wissenschaftler beim verbrecherischen Doping-System der DDR. Heidelberg, 22.12.2004. [PDF]
[5] Drug For Increasing The Level Of Testosterone In The Body. WO 93/21924 (9.12.1993); US Patent 5,578,588.
[6] Metering Spray Designed For Pernasal Application. WO 93/24107 (9.12.93)
[7] Androgens For Stimulating The Central Nervous System And For Treating Osteoporosis. WO 93/24128 (9.12.1993).
[8] Chicago Tribune, 13/11/2005.
[9] JAMA. 2000 Feb 9;283(6):779-82.
[10] J Clin Endocrinol Metab. 2000 Jan;85(1):55-9.
[11] J Clin Endocrinol Metab. 2002 Dec;87(12):5449-54.
[12] Br J Sports Med. 2003 Jun;37(3):212-8.
[13] US Patent 6,117,429
[14] Int J Sport Nutr Exerc Metab. 2000 Sep;10(3):340-59.
[15] J Athl Train. 2002 Jul;37(3):300-5.
[16] Ann Emerg Med. 2000 Apr;35(4):391-3.
|
|