09.03.2007

Met testikeltransplantaties begon de AIDS-epidemie

De eerste mensen die werden besmet met het HIV-virus waren misschien patiënten van een excentrieke arts, die apentestikels in het scrotum van oudere mannen implanteerde. Het verlangen van een steenrijke elite naar een eeuwige jeugd mondde uit in een dodelijke epidemie, suggereert een brief die enkele jaren geleden verscheen in Nature.

Een verblijf van veertien jaar in het Egypte van de late negentiende, en vroege twintigste eeuw, zette Serge Voronoff [Wikipedia] op het spoor van een theorie die hem nooit meer los zou laten. Voronoff, een Russische arts van Joodse afkomst, bestudeerde tussen 1896 en 1910 de eunuchen die de harem bewaakten. Ze waren als kind gecastreerd en niet erg gezond. Ze overleden op jonge leeftijd en waren vaak ziek. Kennelijk zorgden de testes niet alleen voor de seksuele rijping, bedacht Voronoff. [Testosteron was toen nog niet ontdekt.] Ze gaven kennelijk ook stoffen af die zorgden voor jeugdigheid, kracht, vitaliteit, spierkracht en mentale vaardigheden.

Toen Voronoff terugkeerde naar Europa en zich vestigde in Frankrijk, legde hij zich toe op gedurfde transplantaties. In 1913 implanteerde hij bijvoorbeeld de schildklier van een chimpansee in een jongen van veertien – die overleed. In 1914 implanteerde hij een dierlijk bot in een gewonde soldaat.

Ondanks de vaak desastreuze gevolgen van zijn operaties besloot de arts in 1917 dat hij een stapje verder wilde gaan. Hij begon met het transplanteren van dierlijke testikels. Kregen oude, verzwakte dieren de testes van een jonger exemplaar, beweerde Voronoff, dan verjongden ze. Ze werden speels, hun vacht ging glimmen, ze werden sterker. Als dat ook met mensen kon, dan had hij het geheim van De Eeuwige Jeugd ontdekt, dacht Voronoff. In 1920 was hij klaar voor zijn eerste testikeltransplantatie op een mens. Binnen enkele jaren was hij beroemd. En rijk.

'De oudste mens die ik ooit opereerde was een man van 74', zei Voronoff in een interview. 'Het was geen zware ingreep. Ik had hem alleen plaatselijk verdoofd. Toen ik hem acht maanden later terugzag, was ik stomverbaasd. Ik stond tegenover een ander mens. Hij keek helder uit zijn ogen, hij was vet kwijtgeraakt, hij was gespierder geworden, op zijn schedel groeide haar op plekken die eerder kaal waren geweest. En toen ik hem vroeg wat hij na de operatie zoal had gedaan, antwoordde hij: bergen beklimmen in Zwitserland.'

Voronoff vertelde soortgelijke verhalen aan iedereen die ze wilde horen. [Time May. 12, 1924] [Offline] Toen Voronoff bijvoorbeeld in het Londen van 1923 een presentatie hield voor het International Congress of Surgeons over zijn methode, toonde hij filmbeelden van vier patiënten. [Time Jul. 30, 1923] [Offline] De mannen waren tussen de 65 en 77 jaar oud. De beelden toonden ze voor hun ingreep, somber en fragiel, en anderhalf nadat ze apentestikels hadden gekregen. De honderden toehoorders zagen de uitgebluste mannen van weleer nu paardrijden, roeien en andere atletische activiteiten ontplooien. Onder de patiënten bevond zich ook Voronoffs eigen broer. Hierboven zie je hem links voordat hij van gloednieuwe apentestikels was voorzien, rechts daarna.

Al enkele weken na de ingreep zag Voronoff zijn patiënten opleven, vertelde hij. Hun bloeddruk daalde, hun gezichtsvermogen verbeterde, hun metabolisme stond een tandje hoger en hun spieren groeiden. Het was niet voor niets, aldus Voronoff, dat de Franse overheid in Afrika bezig was een park op te zetten om klierdonoren te fokken. De interesse in apenklieren was zo groot, dat de Fransen voorzagen dat de dieren anders zouden worden uitgeroeid.

'Ik heb ondertussen zo'n veertig mannen geopereerd', zei Voronoff. 'Daarbij zitten staatsmannen, acteurs en miljonairs.'

Dat zullen vermogende mannen zijn geweest. Een behandeling in Voronoffs Franse kliniek in Menton kostte enkele duizenden dollars per dag. Naast die kliniek stond een apenhuis, waar Voronoff zijn ongelukkige testesdonoren huisvestte. Voronoff voerde er ook zijn experimenten uit op de vrouwtjeschimpansee Nora, die hij operatief had voorzien van menselijke eierstokken en daarna met menselijke zaadcellen had bevrucht. [Time Apr. 08, 1929] [Offline] Het experiment mondde niet uit in nakomelingen.

Voronoffs 'apenkuren' sloegen aan en Voronoff werd een beroemdheid. Als de Roemeense koning van op bezoek kwam in zijn apenhuis, dan schreven de kranten daarover. [Time Mar. 02, 1936] [Offline] Dat deden ze ook toen Voronoff Mustafa Kemal Pasha, de president van Turkije, verjongde [Time Apr. 16, 1928] [Offline] of toen Voronoff, waarschijnlijk op kosten van Jozef Stalin zelf, de Duitse politica en communiste Clara Zetkin van vitaliserende apenweefsels voorzag. Duitsland was toen nog een democratie, en Zetkin was in het Duitse parlement een tegenstander van de opkomende fascistische partij. [Time Sep. 12, 1932] [Offline]

Een kleine vijftig artsen volgden Voronoffs voorbeeld en gingen ook testikels van apen in mensen transplanteren. Een beruchte Voronoff-adept was Frank Lydston, een arts die beweerde dat hij zichzelf had verjongd toen hij zichzelf operatief van een extra testikel voorzag. Die kwam overigens niet uit een aap, maar uit het lichaam van een jonge verongelukte man.

Volgens tellingen zouden die artsen zo'n tweeduizend transplantaties hebben uitgevoerd. Voronoff zelf zou duizend mensen van dierlijke implantaten hebben voorzien.

Voronoff beperkte zich niet tot chimpansees. Hij deed ook proeven met testikels, hypofyses en andere klieren uit geiten. In 1925 zei hij nog dat hij in Algerije een fokprogramma had opgezet om een supergeit te ontwikkelen. [Time Aug. 16, 1926] [Offline] Met weefsels uit de supergeit was het mogelijk om langs chirurgische weg een supermens te maken, aldus Voronoff. Een supermens, die moeiteloos 125 jaar oud kon worden.

Niet iedereen geloofde in Voronoffs therapie. Een tegenstander was Morris Fishbein, editor van het medische tijdschrift JAMA. Fishbein veegde in discussies de vloer aan met de testikeltransplanties. Terecht, want er waren geen studies die aantoonden dat de methode werkte. Het tegenargument van de kant van de Voronoff-adepten was dat er een verschil tussen de wetenschap en de praktijk. De wetenschap had de effectiviteit van de transplantaties weliswaar nog niet bewezen, maar in de praktijk waren legio artsen en patienten al overtuigd van de heilzame werking van het implanteren apentestikels. [Time Oct. 08, 1923] [Offline] "De weerstand komt bijna altijd van leunstoeltheoretici die niemand kennen die ooit zo’n operatie heeft ondergaan", schrijft Time in 1923.

Uiteindelijk kregen de sceptici gelijk. Er was geen bewijs dat therapie werkte, en dat had er ook nooit kunnen komen. Het immuunsysteem ruimt de ingebrachte vreemde weefsels op. In de late jaren dertig brachten farmaceuten bovendien testosteronpropionaat, testosteronenantaat en methyltestosteron op de markt – en die middelen werkten wel degelijk. Die synthetische, schone en werkzame hormonen maakten een einde aan de experimenten van Serge Voronoff. De omstreden arts overleed enkele jaren na de tweede wereldoorlog. Zijn naam en zijn werk raakten in de vergetelheid.

Totdat het wetenschappelijke tijdschrift Nature in 1999 een brief afdrukte van de in voortplanting gespecialiseerde bioloog Roger Short. Short kende de proeven van Voronoff en was op de hoogte van de theorieën over de herkomst van het HIV-virus. Die zeggen dat mensen HIV hebben opgelopen via apen uit Centraal-Afrika. En daar zouden ook de chimpansees van Voronoff vandaan kunnen zijn gekomen, aldus Short. "It is quite possible that some of his elderly male patients, and maybe even their partners, might have acquired an HIV-1 infection and developed AIDS", schrijft Short.

Misschien waren de eerste AIDS-slachtoffers dus schatrijke Europeanen, die via een wrede kwakmethode hun kwijnende mannelijkheid wilden oppeppen ten koste van een dier. Zeg nou zelf. Er zit een zekere rechtvaardigheid in het idee.

Bronnen:
1. Sharon Romm. Rejuvenation Revisited. Aesth. Hast. Surg. 7:241-248. 1983.
2. Rafael Oriol. Serge Voronoff. Xenotransplantation, Volume 8, Issue 2: 149-150.
3. R. V. Short. Did Parisians catch HIV from monkey glands? NATURE | VOL 398 | 22 APRIL 1999 | 657.
4. Joe Schwarcz. The Goat Gland Doctor: The Story of John R. Brinkley. QuackWatch April 17, 2002. [Link]

Meer:
De nazi-origines van een testosteron-implantaat (7-3-2007)
1950: Psychiater herstelt de body-mind-connectie met anabolen (17-2-2007)